28 czerwca 1914 r. w zamachu w Sarajewie zginął arcyksiążę Franciszek Ferdynand, następca tronu austro-węgierskiego. Wydarzenie to stało się początkiem okrutnej i krwawej wojny, która z czasem zyskała miano I Wojny Światowej.
Częstochowa leżała wówczas przy granicy z II Rzeszą, już 3 sierpnia 1914 roku wojska niemieckie wkroczyły na teren powiatu i miasta Częstochowy od strony Gnaszyna. Wojska rosyjskie, których znaczne siły stacjonowały w Częstochowie, nie stawiały oporu. Częstochowa znalazła się w ten sposób w pobliżu granicy stref okupacyjnych Austro-Węgier i Niemiec.
Linia demarkacyjna przebiegała wzdłuż linii kolejowej Zawiercie–Poraj, następnie przez Olsztyn, Mstów i Wancerzów w stronę Rudnik i Rędzin, dalej w stronę Białej i drogi Działoszyn-Częstochowa. W wyniku rosyjskiej kontrofensywy z przełomu października i listopada 1914 r. front ustabilizował się na zachodnich terenach Królestwa Kongresowego. Odcinek od Żarek po Radomsko został obsadzony przez niemiecką grupę operacyjną generała Woyrscha, która otrzymała zadanie odciążenia oddziałów walczących pod Łodzią. Działania wojsk niemieckich spowodowały odrzucenie wojsk rosyjskich w stronę Mykanowa. Do końca wojny w 1918 r. na odcinku Jury żadna ze stron nie odniosła większych sukcesów.
2 lutego 1915 r. Częstochowę i okolice odwiedził następca tronu Austrii arcyksiążę Karol, 6 lutego cesarz Niemiec Wilhelm II Hohenzollern, a 17 maja król Saksonii Fryderyk August III Saski. Warto wspomnieć, że w przeciwieństwie do Częstochowy i ziem powiatu częstochowskiego, klasztor na Jasnej Górze od 26 kwietnia 1915 r. znalazł się pod opieką katolickich Austro-Węgier. Stało się to na prośbę cesarza austriackiego Franciszka Józefa, który był poważnie zaniepokojony ekscesami wojsk niemieckich w Częstochowie i brakiem poszanowania dla tradycji katolickiej z ich strony. W obawie o bezpieczeństwo klasztoru i cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej klasztor obsadzono żołnierzami z 10 regimentu wojsk austro-węgierskich pod dowództwem kpt. Josefa Klettlingera. Austriacy pozostali na Jasnej Górze do 4 listopada 1918 r., zyskując wdzięczność i sympatię częstochowian.
Kolejne lata wojny mijały, ale pomimo wyniszczenia ziem polskich i ogromnej liczby ofiar Polacy wciąż myśleli o odzyskaniu niepodległości.
W dniu 7 października 1918 r. Rada Regencyjna Królestwa Polskiego (organ władzy zwierzchniej w Królestwie Polskim powstały w wyniku porozumienia z władzami okupacyjnymi niemieckimi i austriackimi) wydała manifest do Polaków, który zapowiedział zjednoczenie ziem polskich i uzyskanie niepodległości. Manifest ten został podpisany przez członków Rady Regencyjnej – arcybiskupa Aleksandra Kakowskiego, księcia Zdzisława Lubomirskiego i Józefa Ostrowskiego. Wydarzenie to stało się początkiem drogi do odrodzenia się naszej państwowości. Manifest dał Polakom prawdziwą nadzieję na własne państwo i spotkał się z bardzo pozytywnym, radosnym przyjęciem także w Częstochowie i na terenie ziem powiatu częstochowskiego.
15 października 1918 r. Rada Miasta Częstochowy na uroczystym posiedzeniu złożyła w imieniu mieszkańców podziękowania za ten historyczny akt. Mieszkańcy miasta i okolic zaczęli przygotowania do przejęcia władzy nad miastem od okupujących je wojsk niemieckich. Utworzono organizację „Obrona Narodowa” (powstała dzięki zaangażowaniu kupców i członków Towarzystwa „Sokół”). Bardzo aktywne na terenie Częstochowy i okolic były również oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej. W dniu 16 października powstała Straż Obywatelska.
Kolejne dwa tygodnie obfitowały w szereg wydarzeń, które doprowadziły do tego, że 4 listopada 1918 r. polskie oddziały wojskowe pod dowództwem ppor. Artura Wiśniewskiego przejęły od wojsk austriackich straż nad klasztorem jasnogórskim. Biało-czerwona flaga nad klasztorem jasnogórskim po latach niewoli wywołała euforię i łzy radości wśród częstochowian. Do klasztoru przybyła delegacja władz miasta na czele nadburmistrzem dr Marczewskim i burmistrzem, Bandke-Stężyńskim. Delegacja, doceniając dobrą wolę i przyjazne usposobienie względem polskiej ludności wojsk austro-węgierskich, które pełniły dotychczas straż w murach klasztoru, złożyła na ręce dowódcy majora Klettlingera podziękowania i życzyła żołnierzom szczęścia w Ojczyźnie. Tłumy mieszkańców udały się na Jasną Górę dziękować za wolność.
11 listopada 1918 r. większość budynków w Częstochowie zostało przejętych przez polskie oddziały wojskowe oraz oddziały Straży Ogniowej i POW. Dochodziło jednak także do walk z oddziałami niemieckimi, m.in. w okolicach ratusza. Kilkunastu częstochowian oddało życie w ulicznych potyczkach z wycofującymi się wojskami zaborcy. W dniu 12 listopada 1918 r. Częstochowa i najbliższe okolice były wolne. Wojska okupacyjne szybko się wycofywały. Pierwsi żołnierze-ochotnicy, mieszkańcy Częstochowy, złożyli przysięgę na wierność odrodzonej Ojczyźnie przed kościołem pw. św. Jakuba.
14 listopada 1918 r. w Warszawie Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując władzę cywilną Józefowi Piłsudskiemu (władzę wojskową Rada przekazała Piłsudskiemu 11 listopada 1918 r.). Rząd „lubelski” również zakończył swoją misję. W zaistniałej sytuacji największy wpływ na podejmowane w mieście i w powiecie decyzje zdobyły władze Polskiej Organizacji Wojskowej, działającej z rozkazu Józefa Piłsudskiego. Komenda Częstochowska Polskiej Organizacji Wojskowej mianowała komendantem sił zbrojnych ppor. Antoniego Miszewskiego, byłego legionistę I Brygady. Zaczęły powstawać kolejne oddziały wojskowe, które miały stać się zalążkiem 27. Pułku Piechoty. Częstochowa stała się częścią wolnej Polski.
T. Ś.
Reprodukcje Gońca Częstochowskiego z 10 i 19 listopada 1918 r. – ze zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej w Częstochowie.
